1. Lata 1918 - 1939
Zniszczenia wojenne po zakończeniu I Wojny Światowej, masowe migracje związane z wojną, głód, brak dostępu do źródeł czystej wody i brak systemu opieki zdrowotnej sprawiły, że jednym z podstawowych problemów zdrowotnych stały się epidemie chorób zakaźnych (m.in. dury, błonica, czerwonka, cholera, gruźlica). Powstała konieczność stworzenia struktur instytucji zapobiegającej i zwalczającej te zagrożenia oraz podstaw prawnych do ich powołania i funkcjonowania.
W odrodzonej Polsce zaczęto tworzyć struktury niezbędne do funkcjonowania niepodległego państwa, w tym także instytucje związane ze zdrowiem.
Jednym z pierwszych kroków organizacyjnych było utworzenie, już w roku 1918, Centralnego Zakładu Epidemiologicznego - samodzielnej placówki naukowo-doradczej i diagnostycznej.
W roku 1919 uchwalono Państwową Zasadnicza Ustawę Sanitarną, wprowadzoną dekretem Naczelnika Państwa.
W tym samym roku powołano Centralny Komitet do Walki z durem plamistym, a w roku 1920 Urząd Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do Walki z Epidemiami (NNK), nadzorujący stałe i ruchome szpitale epidemiczne, kąpieliska i łaźnie oraz kolumny dezynfekcyjno-kąpielowe. W roku 1923 Urząd Naczelnego Komisarza został rozwiązany, a jego zadania przejęło Ministerstwo Zdrowia Publicznego.
W roku1921 Centralny Zakład Epidemiologiczny został przekształcony w Państwowy Zakład Epidemiologiczny, a następnie, w roku 1923, w Państwowy Zakład Higieny (PZH). PZH prowadził badania nad mechanizmami szerzenia się chorób zakaźnych, metodami ich zwalczania oraz zapobiegania.
Od 1927 roku, w związku z poprawiającą się sytuacją epidemiologiczną, działalność PZH objęła profilaktykę, diagnostykę i i leczenie chorób zakaźnych, produkcję i kontrolę surowic i szczepionek oraz leków. Dodatkowo PZH zajmował się także zagadnieniami higieny pracy, higieny żywności, żywienia i przedmiotów użytku, higieny psychicznej, inżynierii i administracji sanitarnej.
Do chwili wybuchu II wojny światowej w Polsce utworzono 13 filii PZH.
Do roku 1939 organami wykonawczymi w zakresie zagadnień sanitarno-epidemiologicznych były władze administracji ogólnej - na szczeblu województwa wojewodowie za pośrednictwem wydziałów zdrowia, na szczeblu powiatu starostowie za pośrednictwem lekarza powiatowego, który miał do dyspozycji kontrolerów sanitarnych, przy czym badania laboratoryjne dla potrzeb sanitarno-epidemiologicznych wykonywał Państwowy Zakład Higieny z jego filiami terenowymi.
Działania podejmowane w latach 1919-1939 doprowadziły do istotnej poprawy sytuacji epidemiologicznej i ograniczenia wielu chorób zakaźnych.
2. Lata 1939 – 1945
W latach 1940-1944 niemieckie władze okupacyjne w obawie przed chorobami zakaźnymi pozwoliły na ograniczoną, ściśle kontrolowaną działalność przeciwepidemiczną i sanitarną. Pod jej osłoną rozwinęła się działalność konspiracyjna, w której największe znaczenie miała tajna produkcja szczepionki przeciwko durowi wysypkowemu. Potajemnie dostarczano ją m.in. do więzień, obozów koncentracyjnych, oddziałów partyzanckich.
Ostanie lata wojny i okres bezpośredni po jej zakończeniu to czas licznych epidemii chorób zakaźnych, w tym duru wysypkowego, duru brzusznego i durów rzekomych, czerwonki i błonicy, a także licznych zachorowań na gruźlicę i choroby weneryczne.
3. Lata powojenne
Już w roku 1944 powstaje Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami, włączony rok później w struktury Ministerstwa Zdrowia. Na szczeblu terenowym tworzone są kolejne wojewódzkie nadzwyczajne komisariaty do walki z epidemiami.
W roku 1947 Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami został przekształcony w Departament Sanitarno-Epidemiologiczny Ministerstwa Zdrowia, a w wydziałach zdrowia na szczeblach wojewódzkim i powiatowym utworzono oddziały sanitarno-epidemiologiczne.
W roku 1952 filie PZH zostały przekształcone w stacje sanitarno-epidemiologiczne – najpierw na szczeblu wojewódzkim, a następnie powiatowym (stacje powiatowe, miejskie, dzielnicowe i portowe).
Dekretem z dnia 14 sierpnia 1954 r. zostaje powołana Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS). Na czele Inspekcji staje Główny Inspektor Sanitarny, podporządkowany Ministrowi Zdrowia, a terenowymi organami zostają inspektorzy sanitarni, obejmujący swoją działalnością obszary odpowiadające jednostkom administracyjnego podziału kraju oraz portowi inspektorzy sanitarni.
Jako jednostki wykonawcze ustanowione zostają wojewódzkie, powiatowe, miejskie, dzielnicowe i portowe stacje sanitarno-epidemiologiczne.
Na szczeblu wojewódzkim oraz we niektórych stacjach powiatowych tworzone są laboratoria, obsługujące podstawowe piony merytoryczne - działy higieny komunalnej, higieny żywienia i żywności, higieny pracy oraz epidemiologii.
W roku 1975 r. po utworzeniu 49 województw i likwidacji powiatów struktury Inspekcji dostosowano do nowego podziału - powołano 49. wojewódzkich inspektorów sanitarnych, a w miejsce powiatowych inspektorów sanitarnych powołano terenowych inspektorów sanitarnych.
W dniu 1 września 1985 r. weszła w życie ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. Nr 12, poz. 49), która po licznych nowelizacjach jest nadal obowiązującym aktem prawnym.
W roku 1999, w wyniku kolejnej reformy ustrojowej kraju, Inspekcja Sanitarna z państwowego organu rządowej administracji specjalnej została przekształcona w rządową zespoloną inspekcję sanitarną na szczeblu wojewódzkim, natomiast na szczeblu lokalnym (terenowym) – weszła w skład powiatowej administracji zespolonej. Utworzono 16 wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych oraz powiatowe stacje sanitarno-epidemiologiczne, na miejsce dotychczasowych stacji powiatowych.
Zmiana ustawy o Inspekcji Sanitarnej oraz zmianie innych ustaw, która weszła w życie 1 marca 2002 r. dokonała zmiany nazwy Inspekcji Sanitarnej na Państwową Inspekcję Sanitarną (PIS) oraz odpowiednio jej organów na państwowego (wojewódzkiego, powiatowego, granicznego) inspektora sanitarnego, powołano także państwowych granicznych inspektorów sanitarnych.
Ostatnia zmiana systemowa dokonała włączenia z dniem 1.01.2010 r. struktur Państwowej Inspekcji Sanitarnej do administracji zespolonej na szczeblu województwa i powiatu.
Obecnie Państwową Inspekcję Sanitarną tworzą przede wszystkim kompetentni, dobrze wykształceni pracownicy, w zdecydowanej większości legitymujący się wyższym wykształceniem, posiadający ukończone kierunkowe specjalizacje lub studia podyplomowe. Wyposażenie stacji sanitarno-epidemiologicznych to nowoczesna aparatura badawcza wykorzystywana w laboratoriach WSSE i PSSE naszego, z których wszystkie posiadają wdrożone systemy jakości potwierdzone certyfikatami Polskiego Centrum Akredytacji.
Zgodnie z ustawą z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 2019 r. poz. 59) PIS jest powołana do realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego w celu ochrony zdrowia ludzkiego przed niekorzystnym wpływem szkodliwości i uciążliwości środowiskowych, zapobiegania powstawaniu chorób, w tym chorób zakaźnych i zawodowych, w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru nad warunkami:
1. higieny środowiska:
- monitoring jakości wody do picia oraz wody w kąpieliskach i basenach,
- nadzór nad stanem higienicznym nieruchomości, zakładów pracy, instytucji, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej,
- nadzór na środkami transportu publicznego oraz dworcami i przystankami PKP, autobusowymi, portami i lotniskami,
- nadzór nad usługami, podczas wykonywania których może dochodzić do narażenia zdrowia ludzi – zakłady fryzjerskie, kosmetyczne, tatuażu, piercingu, solariami itp.,
- nadzór nad cmentarzami, domami pogrzebowymi, ekshumacjami i przewozem zwłok i szczątków ludzkich,
- nadzór nad imprezami masowymi,
- nadzór nad odpadami (zwłaszcza zakaźnymi) w miejscu ich powstawania,
- nadzór nad czynnikami szkodliwymi w środowisku zamieszkania ludzi,
- udział w działaniach związanych z zagrożeniami nadzwyczajnymi (np. powodzie),
- jakość powietrza w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi, gleby, wód i innych elementów środowiska w zakresie ustalonym w odrębnych przepisach;
2. higieny pracy w zakładach pracy:
- nadzór nad przestrzeganiem prawa pracy w zakresie czynników stwarzających zagrożenie dla zdrowia oraz czynników uciążliwych w miejscu pracy,
- prowadzenie postępowań dotyczących chorób zawodowych,
- nadzór nad czynnikami rakotwórczymi,
- nadzór nad substancjami chemicznymi i ich mieszaninami,
- nadzór nad środkami zastępczymi („dopalaczami”),
- nadzór nad wprowadzaniem do obrotu produktów biobójczych i substancji czynnych oraz ich stosowania w działalności zawodowej
3. higieny radiacyjnej – nadzór nad miejscami w których stosuje się źródła promieniowania jonizującego (aparaty rentgenowskie, przyrządy badania jakości wyrobów metalowych itp.),
4. higieny procesów nauczania i wychowania:
- nadzór nad warunkami technicznymi pobytu dzieci i młodzieży w żłobkach, przedszkolach i szkołach,
- nadzór nad wyposażeniem ww. placówek i organizacją czasu nauczania (meble szkolne oraz plany lekcji itp.),
5. higieny wypoczynku i rekreacji - nadzór nad placówkami wypoczynku dzieci i młodzieży,
6. zdrowotnymi żywności, żywienia i przedmiotów użytku:
- nadzór nad miejscami wytwarzania, przetwarzania, magazynowania i sprzedaży żywności,
- nadzór nad żywnością, w tym nad suplementami diety, środkami żywieniowymi specjalnego przeznaczenia, dodatkami do żywności, żywnością genetycznie modyfikowaną itp.,
- nadzór nad przedmiotami użytku przeznaczonymi do kontaktu z żywnością,
- nadzór nad kosmetykami,
7. higieniczno-sanitarnymi, jakie powinien spełniać personel medyczny, sprzęt oraz pomieszczenia, w których są udzielane świadczenia zdrowotne,
8. nadzór nad chorobami zakaźnymi,
9. nadzór nad szczepieniami ochronnymi.
PIS wykonuje także zadania ustawowe w ramach tzw. zapobiegawczego nadzoru sanitarnego, który polega na:
- opiniowaniu projektów planów zagospodarowania przestrzennego województwa, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy;
- uzgadnianiu warunków zabudowy i zagospodarowania terenu pod względem wymagań higienicznych i zdrowotnych;
- uzgadnianiu dokumentacji projektowej pod względem wymagań higienicznych i zdrowotnych dotyczących:
- budowy oraz zmiany sposobu użytkowania obiektów budowlanych, statków morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych,
- nowych materiałów i procesów technologicznych przed ich zastosowaniem w produkcji lub budownictwie;
- uczestniczeniu w dopuszczaniu do użytku obiektów budowlanych, statków morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych oraz środków komunikacji lądowej;
- inicjowaniu przedsięwzięć oraz prac badawczych w dziedzinie zapobiegania negatywnym wpływom czynników i zjawisk fizycznych, chemicznych i biologicznych na zdrowie ludzi.
Promocja zdrowia i oświata zdrowotna – działania promujące zdrowie, prowadzone w ramach Narodowego Programu Zdrowia, programów i działań o zasięgu wojewódzkim, planowych i doraźnych, a w szczególności:
- inicjowanie i wytyczanie kierunków przedsięwzięć zmierzających do zaznajamiania społeczeństwa z czynnikami szkodliwymi dla zdrowia, popularyzowania zasad higieny i racjonalnego żywienia, metod zapobiegania chorobom oraz umiejętności udzielania pierwszej pomocy;
- pobudzanie aktywności społecznej do działań na rzecz własnego zdrowia;
- udzielanie porad i informacji w zakresie zapobiegania i eliminowania negatywnego wpływu czynników i zjawisk fizycznych, chemicznych i biologicznych na zdrowie ludzi;
- ocena działalności oświatowo-zdrowotną prowadzonej przez szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze, szkoły wyższe oraz środki masowego przekazywania, podmioty lecznicze oraz inne podmioty, instytucje i organizacje, a także udzielanie im pomocy w prowadzeniu tej działalności.
